Sözlü yaratıcı geleneğimiz toplumumuza hizmet ediyor. Daha yerinde bir ifadeyle toplum sözlü geleneğe dönüş yapıyor. Bunu da folklora ilgi duyan, folklor ile ilgilenen ve araştırmalar yapan tek tük kişilerimize borçluyuz. Bu az sayıdaki kişilerden biri de Negereko Kazbek’tir, ona Kızbeç de diyorlar.
Kazbek şıkepşıne (kemençe, kemane) çalıyor, kamıl (flüt) çalıyor, eski Adıge şarkılarını okuyor. Ayrıca filoloji asistanı, Keraş Tembot adlı AC Sosyal Bilimler Araştırma Enstitüsü genç bilim çalışanı. Genç de olsa, bilmediği eski Adıge şarkısı ve öyküsü yoktur denebilir. Yine de folklor ile ilgilenenlerin peşini bırakmıyor, bir parçacık olsun yakalayacak olduğunda, onu tutamak yapıyor ve araştırmasını derinleştiriyor. Folklorun izini kovalayarak İngiltere ve Fransa ulusal kütüphanelerine değin uzandı.
Adıge mak: Kazbek, duyduğumuza göre Fransa ve İngiltere’den gelen bilim insanlarının 20. yüzyılda Yermelhable’den (Armavir) derledikleri eski Adıge şarkılarına ulaşmış bulunuyorsunuz. Bu şeyleri arama, araştırma gereğini niçin duydunuz?
- Bu işin başlangıcı “Jıv” (Жъыy) topluluğu ile ilişkili olduğum döneme değin uzanıyor. Bazen topluluk içinde jıva (nakaratlara) eşlik ettiğim de oluyordu, ama şarkıyı okuduğum durum olmuyordu. Ben onlardan ayrı şarkı söylemek istiyordum. Birinci ve İkinci Dünya savaşlarına katılan kişilerden savaşlara ilişkin şarkılar derlendiğini Vınereko Ray ve diğer kişilerden duymuştum… Bunlara ilgi duyuyor, nasıl şeyler olduklarını merak ediyordum. Bu tür düşünceler içinde uluslararası internet sitelerinde araştırmalar yapmaya başlamıştım. Bir şarkı adını İngilizce yazmıştım, sanırım “Goşeğeğ” (Гощэгъэгъ) idi, yazı beni ilginç bir internet sayfasına götürmüştü. Orası Fransa Ulusal Kütüphanesi idi. 2009 yılıydı.
Adıge mak: Şarkıları kimler söylüyorlardı? Kaç kişi idiler?
- Bu sorularla Fransa’ya yazı yazdım, ama ilginç bir yanıt alamadım. “Çerkes Korosu” demekle yetiniyorlardı. Şarkıyı söyleyenler özel olarak belirtilmiyordu. Londra Ulusal Kütüphanesinde bulunan şarkılar A. Sokolova tarafından kayda alınmışlardı, şarkıcıların ad ve soyadları da veriliyordu. Bu kişiler geguako grupları, birlikte şarkı söyleyen arkadaş grupları ve haçeşlerde (konuk odalarında) şarkı söyleyen kişiler idiler. Bir müzik ve dans topluluğu oluşturmuş gibiydiler. İşin ilginç yanı birlikte şarkı söyleyen bu kişiler köyümüz Cırakıye’den idiler. Aralarında şarkıcı Negıye İlyas, Bidanıko Ŝalih ve Hağevıc Mıhamet de vardı. Ünlü pşınave Hağevıc Mıhamet’e pĥećık (tahta, şak şak) çalan Baykule Abas eşlik ediyordu. Çoğu köyümüzdendi. İki dış kaynağı karşılaştırdım, hepsinin tek bir topluluk olduğunu düşünüyorum, çünkü söyledikleri şarkılar örtüşüyor. Şarkıyı aynı kişi söylemiyor olsa da, şarkı aynı gruba ait ve birbirine benziyor.
Adıge mak: Fransız Ulusal Kütüphanesi arşivinden kaç şarkı aldın?
- 32 şarkı. Şarkıların 22’si K’axe (Adıgey) dilinde, 10 tanesi Kabartay dilinde, içlerinden 8 tanesi çift dilli. Örneğin, “Hatx Mıhamet ğuaze” şarkısı iki bölüme ayrılıyor, tek dilli olanlar da var.
Anlaşıldığına göre 1911 yılında “Pathe” topluluğundan Theobald Noble başkanlığında bir şarkı derleme grubu Yermelhable’ye gelmişti. Kafkasya toplamında 344 şarkıyı kayda aldılar. Şarkılar bana çok ilgi çekici geldiler, çok dinledim, şarkıları yazıya aktarmaya başladım, diğer el yazılı derlemelerle karşılaştırdım. Ama hiçbir örnekle örtüşmüyorlar. Bir iki dizeleri uyuşuyor, çoğunluğu uyuşmuyor.
İnceleme gerektiriyor. Söz gelişi, “Kabartayların Gece Baskını” (Къэбэртаехэм ячэщтео) şarkısı farklılaşıyor.
Adıge mak: “Çeştave” (Gece baskını) büyük bir olay, yedi ay savaşı yapıldı, çok kişi yitip gitti. Değişik söylemleri var. Dört parçayı seçtim. Her biri 2,5 dakika sürüyor. Dört tanesi de onar dakika sürüyor… Şarkılardan ilginç şeyler öğrendik. Şarkılardan bazıları “Boletıkoların Şarkısı” (Болэтыкъохэм яорэд) ve “Aytekıko Şumafepş’in Şarkısı” (Айтэчыкъо Шумэфэпщ ипщыналъэ) adlarını taşıyor, bu iki şarkı Tığujıko Kızbeç şarkısını andırıyor. Bu arada, Temırkape’nin (Demirkapı) ele geçirilişi şarkısının notası da verilmiş.
Bizim arşivimizdeki kayıtlar el yazılı. Şarkı Dağıstan’da Hazar Denizi kıyısındaki “Demir kapıların” Adıgelerce ele geçirilişini anlatıyor. Bu şarkı yoluyla Adıgeler en yaşlı kişiyi belirliyorlardı. En ilginç bir bulgu da “Karbeç’in Ağıdı” (Karbeçıpş) adlı yiğitlik şarkısıdır, şarkıyı Kardenğuç Zeramuk okumuştur: “Kabardey ülkesinde yiğitlik üzerine en çarpıcı şarkı “Karbeç Şarkısı”dır. Boletıko Karbeç sert bir kişiydi, düşmanları onu alt edemiyorlardı. Pusuya düşürüp ağır yaraladılar. Ćapşe (yerel bir tedavi yöntemi) uygulandı, ama kurtarılamadı.
En can alıcı nokta baba ile oğulun buluşması. Babaya söylendi: “Çocuğun kötü durumda, fazla zamanı kalmadı, içeri girip son kez oğlunu gör”. Ölüm döşeğindeki Karbeç’e durum anlatıldığında, “Ben yatakta yatarken babamın yanıma gelmesini istemiyorum.Tavan kerestesine bir ip geçirin, bir ucunu da elime verin” deyip ipi tavan kirişe geçirtti. İpe asılarak ayağa kalktı, babasını ayakta karşıladı. Baba çocuğun durumunu anladığı için kısa konuştu. “A çocuk, bu yaşta ecelin önüne geçmek istedi, öyle olmasaydı yiğit bir adam olurdu” diyerek, baba odadan ayrıldı. Ardından Karbeç yere yığıldı ve can verdi. Şarkı bizim bildiğimiz makamlara uymuyor. Şarkı bir yumak gibi iç içe geçmiş ve ilginç.
Adıge mak: Sen de o şarkıyı söylüyor musun?
- Söylüyorum, ama bir jıv eşlik etmediğnde şarkı duyulmuyor. Fransız arşivinde buna benzer ilginç şarkılar buldum. Bu arada belirteyim, bu makamlar ve şarkılar söylenirken müzik enstrümanları kullanılmıyor. Makamlar ağız mızıkası (Жэпщынэ) ile çalınıyor. Birlikte nakarat ve el vurma (Iэгу тео) yapılıyor. Çok sesli bir düzenleme söz konusu. Şarkının güzelliğini duymak için şarkının ne dediğini anlamak gerekiyor. Sözleri yazdığımızda şarkının ne dediğini daha iyi anlayacağız.
Adıge mak: Bunu ne zaman yapacaksınız.
- Kısa sürede (Kazbek gülümsüyor). Kısa sürede başarmayı umuyorum.
- O zaman, biz de bekliyor olacağız. Teşekkürler, Kazbek!
Ançoko İrin.
Kaynak: https://adygvoice.ru/single.php?post_id=156232&fbclid=IwY2xjawGgkAlleHRuA2FlbQIxMAABHRKTeY6MXeeVkKuDE3U2kOBmVng3n-0tNIbicI7cuA0VM7tlYbigML3v3Q_aem_rGYnZ5vmzaBhQ0p895GQgg
Çeviri: Hapi Cevdet Yıldız
Cherkessia.net, 12 Kasım 2024
