Bu konuda sık sık benzeri paylaşım yapılır.. ancak bu kavramların düşünel arkeojisi yapılmaz, sadece övgüler dizilir.. 

Örneğin evlilik.. Çerkesler de kadın/gelin önde, damat ve ailesi flu hizmet eden iken, çevre toplumlarda damat ve ana babası dominant figürlerdir. Bunların arkasında geçmiş inanç tabakaları bulunur. Kadim toplumlarda avcı-toplayıcı dönemin ortak klan, aile, sülale ( komünal) içi kadın erkek ortaklaşımını, dışardan edinilen yiyeceklerin paylaşımını yansıtan ve yaşatılan değerler bulunur.

Adığe dil arşivi, din tarihi ve mitoloji ile Nart mitolojisi çerçevesinde ham bir öngörü olarak;

Adığeğa... Ezoterik( kabala, Hermetik, felsefi, Bektaşi Mevlevî tasavvufi) bir din ekolüne yakındır.

Xex.(seç).Ka-XE-x ( içlerinden seç) XAXE (seçilmiş) XA-CE.. seçilen, seçkin eğitimi..

XA-Bze . seçilen, seçkinlik ilke, prensipleri, kuralları..

Adığe -ğa..

Adığe-lik.. Müslüman-lık Hristiyan-lık Yahudi-lik Alevi-lik gibi .. Yezidi-lik vb gibi dini bir terimdir.. Kanımca etnisite basamağı öncesinde inanç tarifidir. Bu yüzden uzun yıllar çevresinde rol model olmuştur.. Druidler gibi..

Kabaca dinler evrimi.. Animizm, Ruhçuluk, Ataruhu kültü, doğa güçleri fırtına, yıldırım, su/ırmak/deniz vb .. Anaerkil, ataerkil, avcı toplayıcı, tarımsal komünal ve insanların zorla çalıştırıldığı tarımsal aşamaların inanç katmanları bulunmaktadır..

" Yaner zıjhijın Янэр зыжхижын

Anasını yiyesice..

Янэр зыгьалыгъуын "Yaner zığalığojın..

Anasını tütsülesice, kavurasıca,.

"Jjante mışşe Fıtı-koşşınu wukıthonasi.. wuşş'edcıf'ım, wuzeythaf'ım"..

Жъант1э-Мыщэ Фыты-къуэщыну уыкьытхунаси, ущэдджыф1ым, Уызетхьэф1ым..

Başköşe-ayısı penis-testisi gibi kaldın başımıza da.. atamıyoruz kullanamıyoruz..

Bu sitem/küfür deyişleri .. önce inanılan evreye sonra inanç değişimi sonrası kötüleme/küfür aşamasını gösterir. Kanımca ilahiyat dini derinleşmenin zirvesi Sümer ve benim favorim Firavunlar dönemidir. Yerleşik medeniyet mimari yapı (matematik, fizik, malzeme, mimari inşaat tıp vb maden/jeoloji bilimi üzerinden en yüksek ilahi tasarım arşivi oldular. Bu birikimin komşusu çoban toplumların tüccar topluluğa dönüşmesi evresinde .. temel kültürel ilahiyat kaynağı olarak Yahudilik, Hristiyanlık ve İslâm .. merkezi medeniyet ilahiyata karşı, alternatif inanç sistemi, esası orjinal inancı yeniden düzenlenme iddiasıyla tarihe damga vurmuşlardır.

Bu kültürel genişlemenin kaynak inançları kültürleri vardır. Bu köken inançcın anlaşılması (Atlantis, Mu vb) atmosferinde Adığeğa katkı sunabilecek kadim inançlardandır.

Adığeğa nın ezoterik ( kabala, felsefi, Mevlevî tasavvufi benzeri) içsel evriminin başlagıcına Karadeniz'de Nuh Tufanı (o dönemde tatlı su gölü olan 150m aşağıdaki kıyı çukurunda toplanan bilinen dünyanın eski toplumları) realitesine dayanan etkileşimden türevli kültürel ve inanç vizyonu eşlik etmektedir.

Din adamları önceki ilahiyat dönemlerinin aynı zamanda bilim adamları idiler. Bunlar toplumların seçkinleriydiler. Tanrısal iletişimi organize ediyorlardı.

İlk Kutsal yazı, yazıt mağara kaya yüzeyi boyama, çızma, çizim terimleri Adığece bulunmaktadır. Tha-bze.. günlük yaşamda sülale sembolü olarak büyük/küçük baş hayvanların kulaklarına bıçakla işaretlenen çizimlerdir. Tha-bze; metni olarak Tanrı-dili, biçmesi, kesimi anlamı taşır.

O dönemde birçok toplumda olduğu gibi Seçkin/seçilmiş tabaka Yazıyı Kutsallaşan yazı kurallarını dilini normal bireyler bilmezdi. Ancak dil arşivine dil+yazı kavramı terimleri girmiştir.

Ğa-Txe.(yaz) .

Thı-çe.. sırt (üstü)

Tha-bze..(en,) Txı,(çız) Thi-(yaz) Thi-de(yazıt) Thi-lh(zarf, içinde yazı olan, kil tablet zarflı?)

Tha-m-pe.. yaprak zı-Tha-şşı1.. yıkan, arın,(abdest) kendini Tha(Tanrı) yap.. Nış . Kurban . Tha-m-ade, Tha-m-şuğ (karaciğer) Tha-m-bıl (akçiğer) Tha-ku-me (Ku-lak) Kutsal alanlar.. tipik inanç modellerinin ritüeli dir.. Şamanlık üzerinden dertlere şifa aranacağı zaman "WUDI"+ Kengeşş, toplumsal düzen açısından Alevi dedeleri Thamade lere benzerken, bireysel derinleşme toplumsal felsefe açısından Konfüçyus, Tao önermelerini Jabağı ekolüne yakın sayabiliriz. 

Metal dönem demirci Lhepşş ile Tarımsal yaşam Thağalıc aklı, ölüler ülkesi denince Hadrixe, Tanrı katından gelen kutsallaştırılan göktaşı kültüne uygun sıcak Taştan doğan Metal Demir-adam Sosrıkua ile Hacerül Esved kültüne benzeyen "Waşşxue mıve şıxue kane" "sihirli mavi-gök ün sihirli taş-parçası " diyebilen ve üzerine "mırZiwuafe" diye yemin edilen bir inanç sistematiği vardır.

Bir Adığe.. hayatın içinde inançlı, kristalize insan gibi davranır.. bu bu tutum biyolojik öncellik değil kültürel, inançsal tutumdur.

Adığe..eline diline beline ahlaklı.. evinde köyünde inisiye (terbiye, eğitim, p'ur yetiştirme ) edilmiş ibadet eksenli değil, tanrıya benzemeye özenen çok inançlı bireyselliği yok edilmemiş grup üyesidir..

A-HA-WA..

Adığe dil arşivindeki inanç evrelerini, irdeleyen öngörüler tasarımı gayretidir.