Yıl 1920, Nisan ayı, Düzce'de Ankara karşıtı, Saray yanlısı bir ayaklanma sürüyor. Ayaklanmanın lideri bir Vıbıh (Убых), Sefer Bey (Berzeg), Düzce'nin Köprübaşı (Haç'emzıy/ХьакIэмзый) köyünden ama Düzce'de Çerkes Mahallesinin kuzeyinde, üç katlı kocaman bir konağı var, orada oturuyor.
Saray'a yakın biri (Konağın alt odaları yakın zamanlara değin otobüs yazıhanesi ve Şoförler Derneği olarak kullanılıyordu, sonra bina yıkıldı). Kız kardeşlerini Çerkeslere değil, Türklere vermiş, "Türk'e kız vermek kötü olsa, Sefer Bey vermezdi" denilen zengin ve namlı biri. Ayaklanmaya Abazalar da katılıyorlar. Padişah Düzce Abazalarının damadı (59 yaşındaki Padişah Vahidettin 18 yaşındaki bir Abaza kızını haremine almış ve ondan bir oğlan çocuğu da olmuş).
Kente yakın köyümüzden, Sarayyeri'deki (КъоукIьэхьаблэ) üç Vıbıh (Kovk'ı/КъоукIьы) ailesinden üç delikanlı isyancılara katılıyor, üçü de ana tarafından akrabam, köyde çoğunluğu oluşturan Şapsığlar ise isyana katılmıyorlar.
Bir süre sonra Ethem Bey (Pşave/Пщао), Ankara yönetiminin emriyle ve yıldırım hızıyla Düzce'ye girip isyanı bastırıyor, elebaşları da salkım saçak ağaçlardaki yağlı urganlara takıyor. Üç dört gün içinde 50’yi aşkın kişi idam ediliyor.
Üç ayaklanmacımız ise, asılma korkusuyla, Sakarya'yı geçip soluğu Yunan işgal mıntısında (bölgesinde) alıyor.
2
Üç isyancının en küçüğü Muharbey Arslan (Kovk'ı) 1948'de İtalya’dan köye dönüyor. Çok sonraları anlatıyor:
"Yunan işgal bölgesinde yaklaşık 10 bin kişiydik, bunun 2-3 bini Çerkes, gerisi Türk, Kürt ve her milletten idi. Şurdan burdan geçiniyorduk. Yunanlıların bize para ve erzak yardımı yaptığı da oluyordu. Görevimiz işgal mıntıkalarında güvenliği sağlamak ve Yunan birliklerine yardım etmekti.
"Savaşı Mustafa Kemal Paşa'nın birlikleri kazanınca, kendimizi, hatları yararak, can havliyle Bandırma limanına attık. Limanda gemiler sıra sıra sıralanmıştı. Her yanı korku sarmıştı. “Bizi hemen, öncelikli olarak gemilere bindirin dedik, öncelik bize verildi, çünkü yakalanırsak, ötekiler gibi esir alınmayacak, oracıkta idam edilecektik ve Türkler doludizgin gelmekteydiler. Gemilere binip Yunanistan'a gittik. Beni bir başıma 300 haneli bir Rum köyüne verdiler, bana aynen Rumlara verildiği gibi, 5 dönüm üzüm bağı verildi. Bağı kiraya veriyor, yazları bağ bekçiliği ve tırpancılık yaparak geçiniyordum. Bağın bedelini enflasyon kolaylığı sonucu son taksitleri herkes gibi ben de bir defada/ toptan ödemiştim.
"İkinci Dünya Savaşı sırasında köyümüze Almanlar geldiler, erkekleri toplayıp halka biçiminde yere diz çöktürdüler. Kalpaklı olduğumdan komutanın dikkatini çekmiş olmalıyım, önüme gelip tercüman aracılığıyla "Kimsin sen?" diye sordu. "Ben Müslümanım, Türk'üm" dedim, "Sen ayrıl" dedi. Beni bir arabaya bindirip kente götürdüler, orada benim gibi toplanmış bir sürü Türk ve Çerkes vardı.
3
Bizi fabrika işçisi olarak Almanya'ya götüreceklerini orada öğrendim. Trene bindirildik, yolda, Yugoslavya'da bir yerde tren durdu ve bir saat mola verdi. Baktım istasyondaki çocuklar Adıgece konuşuyorlar. Yaklaşıp "Çerkes misiniz? (Шъу адыга?)" diye sordum. Çocuklar yanıt vermediler, koşuşarak yanımızdan ayrıldılar. Bir süre sonra köyün boşaldığını ve bize doğru geldiğini gördük. Çocuklar koşup "Trende Adıgeler var" diye haber vermişler. Bizi bağırlarına bastılar, ekmek ve yol azığı verip uğurladılar.
Savaş süresince fabrika işçisi olarak Almanya’da çalıştırıldık. Savaştan sonra İngilizler tarafından İtalya'ya, kampa götürüldük, orada bir sürü Kafkasyalı Çerkesle de tanıştık.
Kamplarda kendini Türk diye yazdıran çok kişi olması İngilizlerin diikatini çekmiş, “Yoksa Almanlara gizli asker mi veriyordunuz?” demişler. Böyle duydum, Türkiye’ye nota verilmiş. Bunun üzerine inceleme yapmak üzere kampımıza bir Türk görevli geldi, ondan Türkiye’de birkaç kez af kanunu çıktığını, dönebileceğimi öğrendim.
Türk görevlinin verdiği pasaport, para ve biletle, 28 yıl sonra İstanbul'a, oradan da köyüme döndüm.
4
Yıl 1961, İstanbul, Sirkeci Tren Garı. Raslantı sonucu Yugoslavyalı (Kosovalı) bir Adıge grubu ile karşılaşıyorum. Yanımda şimdi rahmetli olan abimin hanımı var. Kosovalı kadınların basma entarileri ve başlarına örttükleri şalları ya da beyaz yazmaları var. Ayaklarında lastik ayakkabılar. Erkeklerin üst başı eski, dökülüyor, onların da ayaklarında lastik ayakkabılar var.
En yaşlıları Kazım NAÇ, 80 yaşında gösteriyor, aksakallı, ama dinç, çevik ve diğerleri gibi kişilikli ve saygıdeğer biri. Konuşma ve davranışından saygıdeğer biri olduğu anlaşılıyor. Ellerini üst üste bitiştirmiş, torunu yaşındaki benim karşımda saygılı bir biçimde dimdik duruyor. Bozulmamış özgün bir Adıge tipi.
Bunlar Ağustos 1998'de Adıgey Cumhuriyeti'ne kısmi bir dönüş yapmış olan Kosovalı Adıgelerin o zamanki bir bölümü, büyükleri idiler. Üst başları iyi değildi, yoksuldular, ama temiz, onurlu ve kişilikli insanlar oldukları her hallerinden anlaşılıyordu.
Kazım Naç anlatıyor:
"Köyümüz ilkin 100 hane idi, 60 hanesi şimdi İstanbul Yeni Cezaevleri semtine taşınmış durumda, 40 hanesi ise yerinde kaldı. Burada köyden gelen ziyaretçilerimizi, akrabalarımızı uğurlamak için toplanmış bulunuyoruz. Biz Yugoslavya'da Arnavut ve Boşnaklardan ayrı sayılıyoruz. Onlar Yugoslavya’daki Türk yerleşimlerine taşınıp Türk yazılmadıkları sürece Türkiye'ye göç edemiyorlar. Bizse Yugoslavya'nın yerli halklarından biri olmadığımız için dilediğimiz her yere gitmekte özgürüz. Baskıcı sistem ve ağır vergiler nedeniyle canımıza tak etti, Türkiye'ye göç ettik.
Soruyorum:"Yugoslavya'dan gelme pek çok kişiyi tanırım. Bu insanlar pek de makbul kişi sayılmazlar. Bunların içinde yalancı, düzenbaz ve dolandırıcı kişi sayısı oldukça çok, kendilerine mesafe konur. Öylesine bozuk insanların yaşadığı bir yerde, nasıl oluyor da böylesine temiz insanlar olarak kalabildiniz?
"Тиунэкъощыр" (Kardeşimiz) dedi Kazım Naç, "İsviçre'de milletlerin gelenek ve görenekleri karşılaştırıldığında, temizlik, dürüstlük ve incelikte birinciliği Adıgelerin aldığını duymadın mı, bizi o insanlara nasıl benzetebilirsin?".
"Сыхэукъуагъ, къысфэгъэгъу" (Yanlış yaptım, bağışla beni) dedim ben de.